Middagexcursies, aankondiging en verslagen

Aankondiging 

Op 2 september zal er een middagexcursie plaatsvinden bij Kasteel Ter Horst. Na deze excursie volgt er een verslag op deze website.

Verslag van middagexcursie naar Het Achterhoeks Planetarium, 22 juni 2019

Wie hoort spreken over een zelfgebouwd planetarium is geneigd dat te verbinden met Eise Eisinga in Franeker. Van beroep was deze Fries wolkammer, maar vanuit zijn grote belangstelling voor de sterrenkunde bouwde hij in de 18^e eeuw in het plafond van de woonkamer van zijn eigen huis een bewegend model van ons zonnestelsel. Dit oudste nog steeds functionerend planetarium ter wereld, is een internationaal bekend museum geworden, dat nu de naam draagt ‘Koninklijk Eise Eisinga Planetarium’.

Op 22 juni 2019 maakte een aantal leden van onze oudheidkundige vereniging kennis met een ander planetarium, bescheidener van omvang, van recentere datum, maar ook gebouwd door een gepassioneerd amateur-astronoom. De maker was Henk Olthof in Toldijk (gem. Bronckhorst). Tussen 1972 en 2010, het jaar van zijn overlijden, besteedde hij naar men zegt ‘al zijn vrije tijd’ aan het bedenken en bouwen van sterrenkundige apparatuur in de tuin achter zijn woning en aannemersbedrijf. Met nog een aantal miniaturen van onder andere de Eiffeltoren, de Euromast, het Atomium in Brussel en de Golfbal in Orlando vormt dat samen het Achterhoeks Planetarium in Toldijk. ”Gewoon een hobby die wat uit de hand is gelopen”, zei Olthof eens.

Een buitenste-binnen-wereldbol

Pièce de résistance is zijn waarschijnlijk unieke aardglobeplanetarium. Niet op de buitenkant, maar op de binnenzijde van een meerwandige globe (met een doorsnede van ca. 12 meter) schilderde hij een hoogtekaart van de aarde met alle werelddelen en zeeën, zeer nauwkeurig op schaal. Ook voorzag hij die binnenwand van gaatjes. Gaat in de globe het licht uit, dan worden daar bij verlichting van de ruimte achter de wand 2844 sterren zichtbaar in de ons bekende beelden, zowel op het noordelijk als op het zuidelijk halfrond. Geboeid luisterden de groepjes Marke-leden, zittend in een halve cirkel rond een ingenieus stuk mechaniek binnen in de globe, naar de uitleg over ons sterrenstelsel. Die kwam afwisselend van de gids, en van de op cd vastgelegde stem van de geestelijke vader en maker van de globe zelf, Henk Olthof. De binnenglobe draaide, het plateau waarop we zaten draaide: het was als waren we medespelers in een spel van licht en donker, van beweging en geluid. Het was verbazend, indrukwekkend én amusant.

Sterren zoeken

In Toldijk is ’s nachts weinig lichtvervuiling. De locatie is dus heel geschikt om de nachtelijke sterrenhemel te bestuderen. Daarom bouwde Olthof in zijn achtertuin ook een Observatorium voor een zelf uitgedachte 30 cm-spiegeltelescoop. Het is een vrij grote constructie in vergelijking met de eigentijdse apparatuur. Heel gastvrij nodigde de gids de liefhebbers onder ons uit, om eens naar een publieksavond te komen. Dan mag ieder zelf Olthof’s telescoop bedienen.

En passant werden we gewezen op de tekst op de kijker: ‘Rainpipe-refractor’. Gemaakt van pvc pijp voor hemelwaterafvoer. De naam is een knipoog naar het materiaal dat Olthof gebruikte. Alles was afkomstig uit zijn eigen aannemersbedrijf.

Het tafelplanetarium

Draait het in de globe vooral om het inzichtelijk maken van ons sterrenstelsel, in een ander gebouw staan de planeten en alles wat daarmee samenhangt (tijdrekening, zonsverduisteringen, maanstanden, etc.) centraal. Op basis van het ingenieuze aandrijfsysteem met houten tandwielen van Eise Eisinga’s planetarium, bedacht Olthof voor een replica ervan een aandrijfconstructie van raderen met spijkers, 11.000 stuks.

Verder bouwde hij op een grote mobiele tafel een model dat de loop laat zien van de binnenplaneten Mercurius, Venus en de aarde om de zon, en ook hoe de maan om de aarde draait. Dit z.g. tafelplanetarium is een handige opstelling, want de gids kon ons, zittend rond de tafel, een goede demonstratie geven van onder andere zon- en maansverduisteringen. Dat werd vergemakkelijkt door een foefje van Olthof.  Door koppeling aan een elektromotor kan zijn hele constructie versneld draaien. En waar de maan normaal ruim vier weken nodig heeft voor een rondje aarde, kan dat hier - zo nodig - in een enkele minuut.

In een hoek van de tafel lazen we:
 

• Klein Planetarium
• met de aarde . maan . Venus en Mercurius omlopen om de zon
• gemaakt van eenvoudige materialen . hout . spijkers en schroeven.
• tijdsduur 1 jaar vrije tijds uren.
• uitgedacht en gemaakt door H. Olthof
• anno 1980
• schaalverdeling: 1 cm = 3.000.000 km

Na afloop van de rondleiding bleek ieder onder de indruk te zijn gekomen van de inventiviteit en praktische vaardigheid van de schepper van het Achterhoeks Planetarium. En gelet ook op de vele vragen aan de gidsen, kunnen we concluderen dat het reisdoel van deze jaarlijkse halve-dag-excursie van De Marke, een schot in de roos geweest. Dank aan het bestuur!

Tips van de gidsen:
1. voor geïnteresseerden in het International Space Station (ISS), het ruimtestation dat vanaf 2000 bewoond op ca. 400 km hoogte rond de aarde cirkelt, en regelmatig te zien is als ‘vallende ster’: www.hemel.waarnemen.com
2. wie zelf met de telescoop in Toldijk sterren en planeten wil kijken, kan terecht op de publieksavonden, zie de website www.achterhoeksplanetaruim.nl

• verslag van: Corrie C. de Kool-Verhoog, 
• mededelingenblad De Marke oktober 2019